Wyjaśnijmy więc na początku: nagłe zgony w biegach długodystansowych są - na szczęście - zdarzeniem bardzo rzadkim. Największe, retrospektywne badania w tym zakresie przeprowadzono oczywiście w Stanach Zjednoczonych. Zrealizował je Kim ze współpracownikami. Autorzy korzystali z danych organizacji „Running USA”, która starannie dokumentuje wszystkie przypadki nagłych zatrzymań krążenia w trakcie maratonów i półmaratonów. W efekcie uzyskano dane dotyczące blisko 11 milionów uczestników imprez organizowanych w latach 2000-2010.

Okazało się, że ryzyko NZK (nagłego zatrzymania krążenia) w półmaratonie wynosi 0,27 na 100.000, a w maratonie 1,01 na 100.000. Czyli udział w maratonie jest obarczony trzykrotnie większym ryzykiem NZK, niż udział w półmaratonie!

Jeżeli chodzi o charakterystykę demograficzną, to z danych Maratonu Londyńskiego (jednego z pięciu największych na świecie) wynika, że do NZK dochodziło w grupie osób między 30 a 49 rokiem życia. Nieco mniej zatrzymań krążenia miało miejsce w grupie 50 i 60-latków.

Z badań wynika, że – zgrozo! – przypadki NZK najczęściej notowano u biegaczy doświadczonych, którzy wcześniej brali udział w biegach długodystansowych.

Pod względem płci nie ma zaskoczenia. NZK zdecydowanie częściej występuje wśród mężczyzn. Płeć jest niezależnym, niemodyfikalnym czynnikiem ryzyka. Faktu tego nie zmienił też coraz częstszy udział kobiet w biegach długodystansowych. Według Kima, ten wskaźnik potroił się między 1982 a 2009 r.

NZK dotyczy więc głównie mężczyzn!

Co jednak leży u podłoża nagłego zatrzymania krążenia?

Najogólniej możemy powiedzieć, że są to choroby serca (o których sportowiec najczęściej nie wiedział) oraz tzw. czynniki pozasercowe.

Do chorób serca najczęściej należą:

* Kardiomiopatia przerostowa - choroba mięśnia sercowego, polegająca na nieprawidłowym przeroście i strukturze kardiomiocytów (czyli komórek mięśnia sercowego). Choroba ta uwarunkowana jest genetycznie. Dotyczy głównie młodych ludzi i związana jest często ze spektakularnymi zgonami młodych osób w trakcie zawodów sportowych np. meczów piłkarskich, bejsbolowych etc. Nie jest wcale chorobą rzadką, występuje z częstością 1 na 500 osób w populacji dorosłej, często występuje rodzinnie. Jej niebezpieczny charakter polega na tym, że często może przebiegać bez żadnych dolegliwości, a jej pierwszym objawem jest… zatrzymanie krążenia! Pacjent (sportowiec), najczęściej młody mężczyzna, najczęściej nie ma świadomości tej choroby.

Pewną wskazówkami mogą być niewyjaśnione zgony u osób najbliższych, do których dochodziło w młodym wieku (zwłaszcza tej samej płci, np. ojciec, brat), niewyjaśnione omdlenia u pacjenta, nieprawidłowe wyniki badań dodatkowych np. obecność nieprawidłowego przerostu mięśnia sercowego w badaniu echokardiograficznym, nieprawidłowy wynik badania EKG metodą Holtera (obecność częstoskurczów komorowych) oraz nieprawidłowa reakcja ciśnienia tętniczego (np. spadek w trakcie lub bezpośrednio po zakończeniu wysiłku fizycznego).

* Choroba niedokrwienna serca – popularna „wieńcówka”, gdyż spowodowana jest najczęściej obecnością blaszki miażdżycowej w naczyniach wieńcowych, które dostarczają tlen i substancje energetyczne do komórek mięśnia sercowego. W pewnych sytuacjach np. stresu lub wzmożonego wysiłku fizycznego, zwiększone zapotrzebowanie mięśnia sercowego nie może zostać zaspokojone (ponieważ droga dopływu jest ograniczona lub wręcz zablokowana). Pacjent może odczuwać wtedy bóle w klatce piersiowej, najczęściej w okolicy zamostkowej oraz duszność, które najczęściej ustępują po zaprzestaniu wysiłku fizycznego.

Dodajmy, że dalsze kontynuowanie wysiłku - z nadzieją, że ból samoistnie minie - może się zakończyć zawałem mięśnia sercowego lub gorszymi konsekwencjami. Jeżeli pacjent odczuwa wspomniane wyżej dolegliwości, powinien unikać natężonego wysiłku fizycznego (np. zaprzestać intensywnego uprawiania sportu) i niezwłocznie zgłosić się do lekarza. Istnieją skuteczne, zabiegowe metody leczenia choroby wieńcowej, które pozwolą potem pacjentowi na uprawianie większości sportów o niezbyt nasilonej lub umiarkowanej aktywności i cieszenie się życiem. Jednak na pewno nie będą to biegi długodystansowe.

Do najczęstszych przyczyn pozasercowych należą:

* Hiponatremia – niskie stężenie sodu w surowicy, które prawidłowo powinno wynosić 135-145 mmol/l. Niedobór sodu objawia się bólami głowy, nudnościami i wymiotami, a nawet zaburzeniami orientacji. Znaczny niedobór (zazwyczaj stężenie sodu jest wtedy obniżone poniżej 125 mmol/l) może doprowadzić do obrzęku mózgu lub obrzęku płuc. W badaniach przeprowadzonych w 2002r., w czasie Maratonu Bostońskiego, ustalono, że aż 15 proc. uczestników miało bezobjawową hiponatremię. Na szczęście ryzyko wystąpienia ciężkiej hiponatremii jest niskie i wynosi ok. 0,4 proc. Dotyczyło ono najczęściej uczestników, którzy często przyjmowali na trasie duże ilości płynów (powyżej trzech litrów płynu w trakcie biegu). Przy niskiej wyjściowej masy ciała, przyjmowanie płynów wiązało się z przyrostem masy ciała w trakcie biegu, a czas trwania maratonu wynosił powyżej 4 godzin. Duże znaczenie mają warunki pogodowe. Wysoka temperatura i wilgotność powietrza sprzyjają temu powikłaniu.

Oczywiście nie namawiam do nieprzyjmowania płynów w trakcie długotrwałego wysiłku. Ich niedobór jest równie groźny co nadmiar, prowadzi do odwodnienia, spadku wydolności i wielu możliwych powikłań np. niewydolności nerek. Sam byłem świadkiem omdlenia jednego z uczestników na trasie 34. Maratonu Warszawskiego. Do zdarzenia doszło dosłownie przy bramie Stadionu Narodowego, około 200 metrów przed metą. Jak się potem okazało, biegacz starał się nie przyjmować żadnych płynów na trasy, bo zwolnienie na punktach kontrolnych celem uzupełniania płynów zanadto wybijało go z rytmu. Po kilkudniowym pobycie w szpitalu wszystko wróciło do normy i pacjent został wypisany do domu. Czyli wszystko skończyło się dobrze, ale maratonu nie ukończył!

Do innych czynników ryzyka niedoboru sodu należy przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Dodajmy, że to praktyka dość powszechna u maratończyków. Często po dość intensywnym okresie przygotowawczym do maratonu popularne NLPZ-ety np. Ibuprofen przyjmowane są z powodu drobnych kontuzji lub przeciążeń. Nie wspomnę o profilaktycznym przyjmowaniem tych leków przed biegiem, aby zmniejszyć dolegliwości bólowe z układu kostno-szkieletowego, które nierzadko pojawiają się po 30 kilometrze, tzw. ścianie. Przetrenowanie lub kontuzja są przeciwwskazaniem do udziału w tak wymagającym przedsięwzięciu jak maraton. Jak mawia nasz olimpijczyk i najszybszy biały maratończyk (a poza tym żołnierz zawodowy) - Henryk Szost - lepiej być na starcie niedotrenowanym, niż przetrenowanym. Kontuzja bezwzględnie dyskwalifikuje nas do udziału w biegu. Przy obecnym urodzaju imprez biegowych lepiej więc poczekać na następną.

*Wyczerpanie cieplne – wynika z szybszego pochłaniania ciepła niż jego eliminacji, prowadzi w efekcie do wzrostu temperatury ciała powyżej 40 stopni Celsjusza, zagęszczenia krwi, zaburzeń elektrolitowych i w efekcie do niewydolności wielonarządowej. Temu groźnemu powikłaniu sprzyjają wspomniane wyżej: wysoka temperatura otoczenia oraz duża wilgotność powietrza.

* Inne czynniki: niedostateczne uzupełnianie płynów w trakcie biegu, niedawno przebyta infekcja wirusowa oraz przyjmowanie leków zmniejszających pocenie, najczęściej psychiatrycznych np. leków przeciwdepresyjnych oraz leków neuroleptycznych. Dość częsty jest fakt, że osoby dopiero zaczynające przygodę z bieganiem (rzadziej ma to miejsce na imprezach biegowych typu maraton), zakładają zbyt dużą ilość wierzchnich warstw ubrania. Powszechnie zalecane jest by ubierać się w taki sposób na trening lub zawody, byśmy odczuwali lekki chłód po wyjściu na powietrze.

*Do kolejnych czynników, które mają wpływ na wystąpienie NZK należy dystans oraz zabezpieczenie medyczne imprezy przez organizatora. Poza trzykrotnie większym ryzykiem w trakcie uczestnictwa w maratonie niż półmaratonie, w badaniach Mathews’a i wsp. ustalono, że większość tych niekorzystnych zdarzeń (65 proc.) ma miejsce po 32. kilometrze lub dalej, ze średnią w okolicy 35-36 kilometra. Nie bez znaczenie pozostaje też fakt natychmiastowego wdrożenia resuscytacji krążeniowo-oddechowej przez innych uczestników lub publiczność oraz użycie automatycznego defibrylatora zewnętrznego. Nie jest zaskoczeniem, że osoby którym wcześniej udzielono pomocy, miały większe szanse na przeżycie. Fakt ten ma istotne znaczenie dla organizatorów biegów, którzy muszą zapewnić służby medyczne i sprzęt AED w zwiększonej ilości na końcowych odcinkach maratonu lub innych biegów długodystansowych.

Ppłk lek. Piotr Kucharczyk

Autor jest oficerem Wojska Polskiego, szefem Wydziału Doskonalenia Ratowników Medycznych w Centrum Kształcenia Podyplomowego Wojskowego Instytutu Medycznego.

Fot. Jarosław Rybak

Oryginalną treść artykułu możecie ZNALEŹĆ TUTAJ